Trasa nr 12: wycieczka z Żyrardowa przez Puszczę Mariańską (12 km), Radziwiłłów Maz. (5 km), Bartniki (4 km), Rudę (4 km), Grabskie Budy (2 km - nocleg), Bolimów (12 km), Aleksandrów (13 km), Szymanów (5 km), Teresin (6 km), Niepokalanów (2 km), Szymanów (6 km), Guzów (7 km), Miedniewice (5 km), Wiskitki (7 km), Sokule (3 km) do Żyrardowa (5 km, długość całej trasy - 98 km).

Pierwsza część trasy prowadzi przez tereny dawnych puszcz: Bolimowskiej, Korabiewskiej, Mariańskiej i Wiskickiej. Ślady dawnej tradycji puszczańskiej pozostały do dzisiaj tylko w Puszczy Bolimowskiej. Wspaniała trasa dla miłośników przyrody i osób pragnących zdobyć pewną edukację ekologiczną. Na trasie liczne rezerwaty przyrody Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. W Grabskich Budach możliwość noclegu w "Zielonej Szkole" i w Regionalnym Centrum Edukacji Ekologicznej. Druga część trasy ma charakter sanktuaryjno - pielgrzymkowy. Na trasie liczne ciekawe kościoły i klasztory, m.in. Szymanów, Niepokalanów i Miedniewice.

Z centrum Żyrardowa wyjeżdżamy w kierunku na Skierniewice (ulicami 1 Maja i Reymonta) i przez Bednary, Waleriany po ok. 12 km docieramy do centrum Puszczy Mariańskiej (opis miejscowości w dziale TRASA 8.).

Po zwiedzeniu Puszczy Mariańskiej udajemy się w kierunku płn. - zach. przez Budy Zaklasztorne do Radziwiłłowa.

Radziwiłłów.

Sama nazwa wsi wskazuje, że została ona założona na terenie gruntów majątku Radziwiłłów z Nieborowa. Obecnie wieś coraz bardziej upodobnia się do typowego osiedla podmiejskiego.

Interesujący jest budynek dworca PKP. W dwudziestoleciu międzywojennym powstało kilka takich budynków stacyjnych, m.in. w Modlinie, Grodzisku Maz., Żyrardowie. Były one próbą poszukiwania stylu narodowego w architekturze obiektów użyteczności publicznej. Stylem architektonicznym budynki te nawiązywały do dworków "sarmackich" z XVII w. W zdobieniu budynku w Radziwiłłowie użyto nawet geometryzujących elementów, nawiązujących do zdobień sklepień kościołów z XVII w., np. w Bolimowie.

Wspomnieć należy, że po uruchomieniu w 1845 r. linii kolejowej tzw. Drogi Żelaznej Warszawsko - Wiedeńskiej w Radziwiłłowie był jedyny dworzec PKP na odcinku między Skierniewicami i Żyrardowem. Budowę kolei rozpoczęto w 1840 r., w 1845 r. kolej dojeżdżała już do Skierniewic, a w 1848 r. była gotowa cała trasa aż do granicy austriackiej.

W tamtym czasie była to jedyna linia kolejowa na terenie Królestwa Polskiego o normalnej szerokości torów. Inne miały rozstaw torów szerszy, podobnie jak na pozostałym obszarze cesarstwa rosyjskiego.

Do 1937 r. zelektryfikowano trasę do Żyrardowa, pozostałą po II wojnie światowej.

Po zapoznaniu się z zabytkowym budynkiem dworca PKP w Radziwiłłowie udajemy się w dalszą trasę i przez Bartniki (4 km), Rudę (4 km) docieramy do Grabskich Bud, gdzie istnieje możliwość przenocowania w "Zielonej Szkole" prowadzonej przez ZHP i Dyrekcję Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. Pełny adres do korespondencji brzmi: "Zielona Szkoła", Ośrodek Wczasowo - Kolonijny ZHP, 96 - 106 Budy Grabskie 1, tel. (0 - 46) 331420.

Pełny opis Grabskich Bud i ich okolic zamieszczono w dziale TRASA 9.

W drugim dniu pobytu, po zwiedzeniu Centrum Edukacji Ekologicznej i zapoznaniu się z okolicą Grabskich Bud udajemy się w dalszą drogę w kierunku Bolimowa, który osiągamy po ok. 12 km.

Bolimów.

Wieś nad Rawką. Siedziba gminy.

Osada istniała tu już w czasach przedhistorycznych. Wskazują na to liczne znaleziska archeologiczne: urny i popielnice (najcenniejsze w sąsiedniej Wólce Łasieckiej z II - III w.). Przed 2 tys. laty istniały tu piece hutnicze tzw. dymarki. Pierwotna osada znajdowała się na wyspie, otoczonej ramionami dawnej Rawki, mniej więcej w tym miejscu, gdzie stoi obecny kościół parafialny . W średniowieczu na terenie obecnego Bolimowa znajdował się gród wraz z podgrodziem i targowiskiem oraz kościołem. Wieś należała wówczas do starostwa sochaczewskiego, była znana i przeżywała okres prosperity. Na miejscu obecnego cmentarza stał prawdopodobnie zamek myśliwski, z którego książęta mazowieccy im królowie polscy wyruszali na łowy do pobliskiej, znacznie rozległej niż obecnie Puszczy Bolimowskiej. W 1370 r. wieś otrzymała od księcia mazowieckiego Ziemowita III zwanego Starszym prawa miejskie, chełmińskie. W końcu czerwca 1410 r. przez Bolimów przemaszerowały w kierunku Grunwaldu wojska króla Władysława Jagiełły.

Najbardziej pomyślny dla miasta był XVI w. Rozwinął się wówczas handel oraz rzemiosło. W 1519 r. król Zygmunt Stary potwierdził prawa miejskie, nadając miastu nowe przywileje. W 1570 r. Bolimów posiadał 330 domów, a także szpital, młyn i liczne karczmy. W XVII w. miasto stało się siedzibą starostwa niegrodowego. W Bolimowie odbywały się zjazdy szlachty okolicznych ziem. Miejscem tych zjazdów był miejscowy dwór lub zamek, który mógł wtedy tu istnieć. Świadczyć o tym mogą nie zbadane jeszcze ślady fundamentów kamiennych, przysypane ziemią, znajdujące się na łagodnym wzgórzu, na płd. - wsch. skraju wsi, niedaleko cmentarza katolickiego. Najazd Szwedów spowodował zniszczenie i upadek miasta. Dzieła zniszczenia dokończyła wojna północna (1700 - 1721).

Zrujnowany i opustoszały Bolimów nigdy już nie odzyskał dawnego znaczenia, a w 1870 r. utracił nawet prawa miejskie. W XIX w. rozwinęło się tutaj garncarstwo, którego tradycje dotrwały do dzisiaj.

W 1831 r. Bolimów stanowił przejściowo główną kwaterę wojsk polskich z ich ówczesnym wodzem, gen. Janem Zygmuntem Skrzyneckim. Podczas powstania styczniowego miejscowość została opanowana przez oddział dowodzony przez Władysława Stroynowskiego, który poniósł klęskę 7 lutego 1863 r. podczas bitwy stoczonej ok. 5 km na płd. - wsch. od Bolimowa.

W czasie I wojny światowej Bolimów zostaje ponownie zniszczony. Wówczas , w lipcu 1915 r. na południe od wsi, po raz pierwszy na ziemiach polskich użyte zostały gazy trujące. W latach 1939 - 1945 miejscem kaźni miejscowych patriotów stał się dom urzędu gminnego - siedziba hitlerowskiej żandarmerii. W Bolimowie utworzono getto dla miejscowych Żydów. Mimo niemieckiego terroru mieszkańcy Bolimowa skutecznie przeciwstawiali się niemieckiemu okupantowi.

Współczesny Bolimów zachował funkcje handlowo - usługowe w stosunku do okolicznych wsi. Znajduje się tu najstarsza (rodowód sięga XIV w.) placówka spółdzielcza w kraju: Zarząd Wspólnoty Majątku Osady Bolimów. Istnieje szkoła podstawowa, Liceum Ogólnokształcące i Samopomoc Chłopska.

Bolimów zachował miejski układ urbanistyczny. Na rynku i pobliskich ulicach zachowały się domy z XIX w. Przy ul. Farnej nr 8 stoi stary dom z 1 poł. XIX w. o konstrukcji zrębowej z węgłami na tzw. jaskółczy ogon, a pod nr 12 drewniana chałupa z końca XVIII w. z ciekawą bramą przejazdową konstrukcji słupowej. Dwa późnorenesansowe kościoły są zabytkami wysokiej klasy pod względem architektonicznym, wystroju i wyposażenia wnętrz. Ich charakterystyczne cechy to: opięty skarpami korpus z wysokim dachem i dostawioną wieżą, układ jednonawowy z węższym prezbiterium, ze sklepieniem kolebkowym. Starszy z nich kościół św. Anny z 1635 r. zakończony jest od frontu czworoboczną wieżą. Wewnątrz - sklepienia nawy i prezbiterium pokryte są późnorenesansową dekoracją stiukową, o typie tzw. lubelsko - kaliskim. Ołtarz główny barokowy pochodzi z poł. XVIII w. W lewym ołtarzu widnieje obraz św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem z przełomu XVII - XVIII w. Ciekawe są także zabytkowe kamienne kropielnice. Boczne wejście zamykają drzwi ze starym, żelaznym zamkiem z kołatką. Drugi z kościołów pełni rolę kościoła parafialnego. Wybudowany został w 1667 r. na miejscu dawnego kościoła drewnianego. Z zewnątrz kościół wzmocniony jest skarpami, a z jednej strony przylega do budynku półkolista wieżyczka. Sklepienie w prezbiterium pokryte jest, podobnie jak w kościele św. Anny, bogatą, późnorenesansową stiukową dekoracją siatkową.

Nad Rawką średniowieczne grodzisko. Warto dodać, że przy ul. Dworskiej mieszka artysta ludowy, ostatni kontynuator sławy bolimowskich garncarzy, gawędziarz - Stanisław Konopczyński.

Po zwiedzeniu zabytków Bolimowa udajemy się w dalszą drogę w kierunku płn. - wsch. przez Humin, Aleksandrów, Szymanów do Teresina. Przy wyjeździe z Bolimowa, za mostem na Rawce, przy rozwidleniu dróg warto obejrzeć cmentarz żołnierzy niemieckich poległych w czasie I wojny światowej w wyniku własnego ataku gazowego na pozycje Rosjan. Atak ten, po zmianie kierunku wiatru, zakończył się dla Niemców fatalnie. Na mocy umowy między kanclerzem Kohlem i premierem Mazowieckim o restauracji cmentarzy niemieckich na terenie Polski, cmentarz ten został w ostatnim okresie odnowiony i jest ciekawą pamiątką historyczną z okresu I wojny światowej.

Następny podobny cmentarz - mauzoleum z I wojny światowej znajduje się na trasie naszego przejazdu w Huminie (ok. 3 km od Bolimowa). Jadąć w wybranym kierunky po ok. 13 km dojeżdżany w Aleksandrowie do skrzyżowania z drogą główną Sochaczew - Żyrardów, którą ostrożnie przekraczamy (uwaga! duże niebezpieczeństwo przejazdu) i kierując się nadal na płn. - wsch. po ok. 5 km dojeżdżamy do Szymanowa, a stąd po dalszym 5 km - do Teresina. W odległości ok. 2 km na płn. od Teresina znajduje się Niepokalanów, a 1 km dalej - Paprotnia.

Teresin.

Wieś położona przy linii kolejowej Warszawa - Sochaczew, w pobliżu drogi Poznań - Warszawa. Siedziba gminy.

Wykopaliska archeologiczne wskazują tu na wczesne osadnictwo. W Paprotni, wsi łączącej się od północy z Teresinem, odkryto skarb monet z początku XI w. Położenie w żyznej okolicy, w sąsiedztwie traktu z Poznania do Warszawy przyczyniło się do rozwoju całej okolicy. Od 2 poł. XV w. cały region należał do książąt mazowieckich, a potem stanowił królewszczyznę.

Po powstaniu Królestwa Polskiego (1815 r.) nastąpiło ożywienie gospodarcze całej okolicy. W 1839 r. w Szymanowie (4 km na płd. - zach. od Teresina) spółka bankierów i handlowców zbudowała cukrownię, która w 1862 r. zatrudniała ok. 600 pracowników. Największy udział w powstaniu cukrowni miała bogata rodzina Epsteinów, która zakupiła grunty leżące między stacją kolejową Szymanów a cukrownią. W ich północnej części przed 1850 r. powstał dwór - rezydencja właścicieli, wedug projektu Adolfa Adama Loewe. Równocześnie rozwinął się pobliski folwark wraz z osiedlem dla robotników.

W 1927 r. właściciele majątku w teresinie przekazali część swoich gruntów zakonnikom OO. Franciszkanom, którzy pod kierunkiem o. Maksymiliana Kolbe rozpoczęli budowę monumentalnego kościoła i klasztoru. Powstał duży ośrodek kultu maryjnego nazwany Niepokalanowem.

We wrześniu 1939 r. w pobliżu Teresina i Paprotni miały miejsce potyczki oddziałów Armii "Łódź" z wojskami niemieckimi. Po zakończeniu działań wojennych w rezydencji Epsteinów utworzono Centralny Ośrodek Doskonalenia Kadr Kierowniczych Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych. W sąsiedztwie znajduje się ośrodek szkoleniowy LZS. W Szymanowie znajdują się jedne z największych w kraju zakłady zbożowe.

Z zabytków uwagę zwraca pałac w stylu neobarokowym z przełomu XIX - XX w., wybudowany przez architekta Franciszka Arveuf'a na fundamentach dworu Epsteinów. Pałac posiada blaszany dach mansardowy. W pałacu wystawa z zakresu ogrodnictwa i pszczelarstwa. Na ścianie zewnętrznej budynku tablica upamiętniająca ogrodników zamordowanych podczas II wojny światowej. Wokół pałacu rozległy park krajobrazowy z 1 poł. XIX w. Wśród drzewostanu dęby uznane za pomniki przyrody oraz tulipanowce i sosny amerykańskie. Warty uwagi jest także klasycystyczny dom ogrodnika z 1 poł. XIX w.

Z Teresina można udać się do Szymanowa i obejrzeć kościół z 1667 r. rozbudowany w latach 1893 - 1907 z cennym wyposażeniem barokowym, pałac z XVIII - XIX w. fundacji księcia Konstantego Lubomirskiego oraz park z XVIII w., założony przypuszczalnie dla rodziny Sanguszków. Obiekty te użytkuje obecnie Klasztor SS Niepokalanek w Szymanowie. Znajduje się tu m.in Prywatne Liceum Ogólnokształcące SS Niepokalanek.

Teresin oddzielony jest tylko linią kolejową od pobliskiej Paprotni. W jej południowej części, w Niepokalanowie, znajduje się modernistyczny zespół kościelno - klasztorny OO. Franciszkanów. W budynku przy drodze - stała ekspozycja poświęcona życiu i męczeństwu o. Maksymiliana Kolbe.

W Paprotni, przy drodze Poznań - Warszawa murowana kuźnia napoleońska z przełomu XVIII - XIX w. Obecnie jestr to zajazd "Kuźnia Napoleońska" mieszczący restaurację. Budynek wzniesiony na początku XIX w. związany jest z legendą o odbytym tu rzekomo spotkaniu Napoleona z Marią Walewską. W zajeździe zbiory monet, proporczyków, znaczków i obrazy przedstawiające cesarza Francuzów. W Paprotni zachował się również zajazd wzniesiony w 1 poł. XIX w. z fasadą z portykiem i parą toskańskich kolumn.

W okolicy liczne pałace z okresu późnego klasycyzmu z kolumnowymi portykami, m.in. w Serokach, w Piasecznicy i w Pawłowicach oraz zespoły dworsko - pałacowe w Paskach, Strugach i Skotnikach.

Po zwiedzeniu zabytków Niepokalanowa, Paprotni, Teresina i Szymanowa udajemy się w drogę powrotną do Żyrardowa. Z Szymanowa wracamy przez Guzów, który osiągamy po ok. 7 km. Opis zabytków i historii Guzowa przedstawiono w dziale TRASA 2.

Z Guzowa kierujemy się w stronę Miedniewic, w kierunku tamtejszego klasztoru odległego o ok. 5 km. Po zwiedzeniu Miedniewic opisanych dokładnie w dziale TRASA 2. Udajemy się do Wiskitek znajdujących się w odległości ok. 7 km od klasztoru w Miedniewicach. Dokładny opis Wiskitek zamieszczono w dziale TRASA 1.

Z Wiskitek wracamy do Żyrardowa w sposób nietypowy dla zmotoryzowanych. Zamiast zwykłej zatłoczonej szosy wybieramy jej boczny wariant prowadzący przez Sokule. Dzięki temu możemy zapoznać się z urokami Lasu Żyrardowskiego i miejscem częstych spotkań turystycznych i biwaków w Sokulu. Dokładny opis Sokula zamieszczono w dziale TRASA 1.