Trasa nr 5: wycieczka z Żyrardowa przez Międzyborów, Budy Zosiny do Jaktorowa (ok. 15 km).

Bez znaków. Szlak o małych walorach krajoznawczych. Ze względu na Budy Zosiny trasa posiada ważne walory historyczne i patriotyczne.

Żyrardów - Międzyborów PKP (ok. 5 km).

Opis trasy znajduje się w dziale TRASA 4.

Międzyborów - Budy Zosiny (ok. 5 km).

Z przystanku PKP Międzyborów od przejazdu kolejowego udajemy się na północ ul. Wojska Polskiego pośród domków zbudowanych w lesie na skraju wydm. Z gwiaździstego skrzyżowania w prawo ul. Piastowską do podnóża wydmy.

Następnie w lewo, a zaraz potem w prawo borem sosnowym do brzeziny i skraju lasu obok domostw wsi Sade Budy i kapliczki (ok. 1,5 km).

Od kapliczki w prawo ku płn. - wsch. drogą pośród szpaleru drzew liściastych zmokradłami, na których w końcu kwietnia kwitną zawilce i kaczeńce. Wieś Sade Budy powstała na terenie dawnej Puszczy Jaktorowskiej. Podobnie jak wieś Budy Zosiny, do której prowadzi trasa wycieczki. Na skrzyżowaniu pośród pól prosto do kanału, na jego drugi brzeg, a następnie w lewo ścieżką do poprzecznej drogi, która prowadzi do budynku dawnej szkoły we wsi Budy Zosiny (ok. 2,2 km).

Naprzeciw wejścia do budynku szkolnego zaczyna się boczna droga, którą podążamy w kierunku płn. - wsch. pośród pól i łąk nad rowem odwadniającym do widocznych budynków i cmentarza żołnierzy AK "Kampinos" (ok. 1,3 km).

Budy Zosiny.

Załóżycielami wsi byli budnicy, chłopi pracujący w tutejszych lasach królewskich. W XIX w. wieś rozwinęła się dzięki ożywionej działalności gospodarczej właścicieli tych włości Łubieńskich, którzy przyczynili się do powstania Żyrardowa i uruchomienia linii kolejowej warszawsko - wiedeńskiej.

Wieś została zniszczona i spalona podczas okupacji hitlerowskiej w końcu września 1944 r. Wówczas to miała miejsce największa na Mazowszu bitwa stoczona przez partyzantów z Niemcami w czasie II wojny światowej. Wobec prób okrążenia ugrupowania polskiego przez nieprzyjaciela, silnych ostrzeliwań i bombardowań, walczące w Puszczy Kampinoskiej oddziały Armii Krajowej Grupy "Kampinos" (ok. 1,5 tys. żołnierzy), podjęły próbę przedarcia się w Góry Świętokrzyskie. Rano 29 września 1944 r. partyzanci dotarli do wsi Budy Zosiny. Tu, przy próbie przekroczenia liniii kolejowej partyzanci dostali się pod ogień zgromadzonych wcześniej oddziałów niemieckich.

W wyniku całodziennej bitwy z przeważającymi siłami wroga (ok. 6 tys. żołnierzy wydzielonego oddziału 9 Armii) wspartych lotnictwem i artylerią, partyzanci ponieśli klęskę. Poległo tu 132 żołnierzy zgrupowania AK "Kampinos". Poległ też dowódca mjr Alfons Kotowski ps. "Okoń". Około 150 partyzantów dostało się do niemieckiej niewoli. Część z nich Niemcy zamordowali. Część rannych, którym udało się przebić przez pierścień niemieckiego okrążenia skierowano do szpitala w Żyrardowie. Tylko nielicznych udało się ocalić. Większość zmarła w wyniku odniesionych ran.

Budy Zosiny - Jaktorów (ok. 4,3 km).

Od cmentarza żołnierzy AK "Kampinos" podążamy traktem ku wsch., aż do osiągnięcia drogi głównej łączącej Jaktorów z Baranowem (ok. 3 km). Po osiągnięciu jej kierujemy się w prawo. Idąc tak ok. 1 km przecinamy linię kolejową CMK i kolei podmiejskiej Warszawa - Skierniewice, stąd 200 m do centrum Jaktorowa.

Jaktorów.

Wieś nad rzeką Pisią Tuczną, przy linii kolejowej Warszawa - Skierniewice i szosie Warszawa - Żyrardów.

Świadectwem wczesnego osadnictwa są dwa kurhany położone ok. 2 km na północ od stacji kolejowej, datowane na IV w. n.e. Za panowania książąt mazowieckich część chłopów trudniła tu się bartnictwem i wypalaniem drewna. W 2 poł. XV w., po utworzeniu województwa rawskiego, Jaktorów wraz z Puszczą Jaktorowską znalazł się w dobrach królewskich. Była tu ostatnia ostoja tura, którego królowie otaczali szczególną opieką, m.in. król Zygmunt III Waza zabronił eksploatacji drewna i wypasu bydła tam, "gdzie turowie bywają". Przejazd przez Puszczę Jaktorowską wymagał specjalnego zezwolenia.Według lustracji w 1510 r. we wsi Kozłowice osiedleni byli łowcy, których zadaniem była opieka nad turami i lasem. W zamian za to zwolnieni byli od innych danin. Chłopi ze wsi Jaktorowo byli zobowiązani gromadzić siano z okolicznych łąk i na rozkaz łowców wozić je do Puszczy dla turów. Pomimo tej troski o tura ich populacja miała tendencję spadkową. Podczas lustracji lasów w 1557 r. było w okolicy Jaktorowa jeszcze 50 turów, w 1564 r. stado turów liczyło 38 sztuk, w 1602 r. - 4 tury. Ostatnia turzyca padła w 1627 r. Przyczyną była wzmożona penetracja lasów przez człowieka, wyrębu i wypas bydła oraz kłusownictwo.

Miejscowość straciła na znaczeniu i dopiero otwarcie linii kolejowej warszawsko - wiedeńskiej w 1845 r. przywróciło jej ponowny rozwój. W 1883 r. powstała w Jaktorowie bielarnia tkanin, a po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. wieś stanowiła lokalne centrum usługowo - handlowe dla okolicy. Funkcję tę Jaktorów pełni też obecnie obsługując okoliczne wsie. Znajduje się tu Rolniczy Zakład Doświadczalny SGGW - AR.

Z zabytków Jaktorowa godny uwagi jest dworek i śpichlerz z 1 poł. XIX w. użytkowany wraz z zabytkowym parkiem przez SGGW - AR w Warszawie. Nad rzeką Pisią Tuczną znajduje się głaz o obwodzie 850 cm poświęcony ostatniej turzycy, która padła w Puszczy Jaktorowskiej w 1627 r.